সংখ্যা পরিচয় - পাঠ ৫

সংখ্যা পরিচয়

সংখ্যাবাচক শব্দগুলির সঠিক ব্যবহার জ্ঞান না থাকলে অনুবাদ করা সম্ভব হয় না। একজন মানুষ যাচ্ছে, দশজন ভক্ত পূজা করছে, কুড়িটা টাকা দাও – এরকম ব্যবহার আমরা প্রতিপদেই পেয়ে থাকি। তাই আমরা এবারে সংখ্যাবাচক শব্দগুলির ব্যবহার শিখব। সংখ্যাবাচক শব্দগুলির একটি তালিকা শেষে দেওয়া হয়েছে।

সংখ্যাবাচক শব্দগুলি দুইভাবে ব্যবহৃত হয় – বিশেষ্য হিসাবে এবং বিশেষণ হিসাবে। যেমন – একঃ ৰালকঃ – এখানে বালক এর বিশেষণরূপে একশব্দটি প্রযুক্ত। ৰালকানাং বিংশতিঃ – এখানে বিংশতি শব্দটি বিশেষ্য, এটি বাক্যে কারোর বিশেষণরূপে ব্যবহৃত হয়নি। যখন সংখ্যাবাচক শব্দগুলি বিশেষণরূপে ব্যবহৃত হয় তখন তাদের সংখ্যেয় বলে। সংখ্যাবাচক শব্দগুলি বিশেষ্যরূপে ব্যবহৃত হলে সেগুলিকে সংখ্যা বলা হয়। এবার আমরা কিছু প্রয়োগ দেখব আর কিছু নিয়ম স্থির করবো।

F এক থেকে অষ্টাদশ পর্যন্ত আঠারোটি শব্দ কেবল সংখ্যেয়রূপেই প্রযুক্ত হয়। ঊনবিংশতি থেকে শুরু করে যাবতীয় সংখ্যাবাচক শব্দ – সংখ্যা এবং সংখ্যেয় উভয়ভাবেই প্রযুক্ত হতে পারে।

F সংখ্যেয়ের ব্যবহারের জন্য কিছু গুরুত্বপূর্ণ নিয়ম হল-

১) একশব্দ সর্বনাম, তিনলিঙ্গেই সর্বশব্দের মতো রূপ হয়। দ্বিশব্দ দ্বিচনান্তরূপে প্রযুক্ত হয়। যেমন - একঃ ৰালকঃ।  দ্বৌ ৰালকৌ।

২) এক, দুই, তিন, চার এই চার সংখ্যেয় এর ক্ষেত্রে আমরা তিনলিঙ্গে তিন প্রকার রূপ দেখব। যেমন - একঃ ৰালকঃ। একা বালিকা। একং ফলম্। দ্বৌ ৰালকৌ। দ্বে ৰালিকে। দ্বে ফলে। ত্রয়ঃ ৰালকাঃ। তিস্রঃ ৰালিকাঃ। ত্রীণি ফলানি। চত্বারঃ ৰালকাঃ। চতস্রঃ ৰালিকাঃ। চত্বারি ফলানি।

৩) পাঁচ থেকে আঠারো পর্যন্ত সংখ্যাবাচক শব্দগুলির নপুংসকলিঙ্গে এবং বহুবচনে প্রযুক্ত হয়। তিন থেকে আঠারো পর্যন্ত সংখ্যাবাচক শব্দগুলি বহুবচনান্ত হয়। পঞ্চ ৰালকাঃ। পঞ্চ ৰালিকাঃ। পঞ্চ ফলানি।  ষট্ ৰালকাঃ। ষট্ ৰালিকাঃ। ষট্ ফলানি।

৪) সংখ্যেয় রূপে ব্যবহৃত ঊনবিংশতি থেকে নবনবতি(৯৯) পর্যন্ত শব্দগুলি স্ত্রীলিঙ্গী ও একবচনান্ত। বহুবচনান্ত পদের বিশেষণ হলেও উক্ত সংখ্যাবাচক শব্দগুলি একবচনেই প্রযুক্ত হবে। এদের মধ্যে ত-কারান্ত (ত্রিংশৎ, চত্বারিংশৎ ইত্যাদি) শব্দগুলি ভূভৃৎ শব্দের মতো এবং ইকারান্ত(বিংশতি, অশীতি ইত্যাদি) শব্দগুলি মতিশব্দের মতো। এদের উদাহরণ হল -  ঊনবিংশতিঃ আম্রাণি। ঊনবিংশত্যা আম্রৈঃ। বিংশতিঃ ফলানি। ত্রিংশৎ ৰালকাঃ। ত্রিংশতা ৰালকৈঃ।

৫) শতম্, সহস্রম্, অযুতম্, লক্ষম্, নিযুতম্ – এই শব্দগুলি নপুংসকলিঙ্গী এবং একবচনান্ত ও ফলশব্দের মতো। কোটিশব্দ স্ত্রীলিঙ্গী এবং একবচনান্ত ও মতিশব্দের মতো।  সহস্রং স্ত্রিয়ঃ। কোটিঃ তরবঃ।

F এবার সংখ্যা ব্যবহারের কিছু নিয়ম দেখা যাক –

১) সংখ্যাবাচক শব্দ সংখ্যারূপে ব্যবহৃত হলে যার সংখ্যা হিসাবে ব্যবহার করা হচ্ছে সেখানে ষষ্ঠীবিভক্তি হয়। যেমন ৰালকানাং বিংশতিঃ। এখানে বিংশতিশব্দটি বিশেষ্য তাই সংখ্যা, সংখ্যেয় নয়। বালকদের সংখ্যা বোঝাচ্ছে তাই বালকশব্দে ষষ্ঠীবিভক্তি হয়েছে।

২) সংখ্যার আবৃত্তি (Repetition) বোঝাতে বিংশতি প্রভৃতি বিশেষ্য শব্দের দ্বিবচন ও বহুবচন হয়। যেমন দুই কুড়ি আম – আম্রাণাং দ্বে বিংশতী। তিনশো বালক – ৰালকানাং ত্রীণি শতানি।

F  ঊনবিংশতি থেকে শুরু করে যাবতীয় সংখ্যাবাচক শব্দ সংখ্যা এবং সংখ্যেয়রূপে প্রযুক্ত হতে পারে বলা হয়েছে। তার উদাহরণ –

বিংশতিঃ ফলানি, ফলানাং বিংশতিঃ।  ত্রিশতং ফলানি, ফলানাং ত্রীণি শতানি।  পঞ্চসহস্রং নার্যঃ, নারীণাং পঞ্চ সহস্রাণি ইত্যাদি।

1 – एकः, एका, एकम्	28 - अष्टाविंशतिः	55 - पञ्चपञ्चाशत्	82 - द्व्यशीतिः	109 - नवाधिकं शतम्
2 - द्वौ, द्वे, द्वे	29 - नवविंशतिः, ऊनत्रिंशत्, एकोनत्रिंशत्	56 - षट्पञाशत्	83 - त्र्यशीतिः	110 - दशाधिकं शतम्
3 - त्रयः, तिस्रः, त्रीणि	30 - त्रिंशत्	57 - सप्तपञ्चाशत्	84 - चतुरशीतिः	120 - विंशत्यधिकं शतम्
4 - चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि	31 - एकत्रिंशत्	58 - अष्टापञ्चाशत्, अष्टपञ्चाशत्	85 - पञ्चाशीतिः	130 - त्रिंशदधिकं शतम्
5 - पञ्च	32 - द्वात्रिंशत्	59 - नवपञ्चाशत्, उनषष्टिः, एकोनषष्टिः	86 - ष़डशीतिः	140 - चत्वारिंशदधिकं शतम्
6 - षट्	33 - त्रयस्त्रिंशत्	60 - षष्टिः	87 - सप्ताशीतिः	150 - पञ्चाशदधिकं शतम्
7 - सप्त	34 - चतुस्त्रिंशत्	61 - एकषष्टिः	88 - अष्टाशीतिः	160 - षष्ट्यधिकं शतम्
8 - अष्ट, अष्टौ	35 - पञ्चत्रिंशत्	62 - द्वाषष्टिः, द्विषष्टिः	89 - नवाशीतिः, ऊननवतिः, एकोननवतिः	170 - सप्तत्यधिकं शतम्
9 - नव	36 - षट्त्रिंशत्	63 - त्रयःषष्टिः, त्रिषष्टिः	90 - नवतिः	180 - अशीत्यधिकं शतम्
10 - दश	37 - सप्तत्रिंशत्	64 - चतुःषष्टिः	91 - एकनवतिः	190 - नवत्यधिकं शतम्
11 - एकादश	38 - अष्टात्रिंशत्	65 - पञ्चषष्टिः	92 - द्वानवतिः, द्विनवतिः	200 - द्विशतम्, द्वे शते
12 – द्वादश	39 - नवत्रिंशत्, ऊनचत्वारिंशत्, एकोनचत्वारिंशत्	66 - षट्षष्टिः	93 - त्रयोनवतिः, त्रिनवतिः	300 - त्रिशतम्, त्रीणि शतानि
13 - त्रयोदश	40 - चत्वारिंशत्	67 - सप्तषष्टिः	94 - चतुर्नवतिः	400 - चतुःशतम्, चत्वारि शतानि
14 - चतुर्दश	41 - एकचत्वारिंशत्	68 - अष्टाषष्टिः, अष्टषष्टिः	95 - पञ्चनवतिः	500 - पञ्चशतम्, पञ्च शतानि
15 - पञ्चदश	42 - द्वाचत्वारिंशत्	69 - नवषष्टिः, ऊनसप्ततिः, एकोनसप्ततिः	96 - षण्णवतिः	600 - षट्शतम्, षट् शतानि
16 - षोडश	43 -त्रयश्चत्वारिंशत्	70 - सप्ततिः	97 - सप्तनवतिः	700 - सप्तशतम्, सप्त शतानि
17 - सप्तदश	44 - चतुश्चत्वारिंशत्	71 - एकसप्ततिः	98 - अष्टानवतिः, अष्टनवतिः	800 - अष्टशतम्, अष्ट शतानि
18 - अष्टादश	45 - पञ्चचत्वारिंशत्	72 - द्वासप्ततिः, द्विसप्ततिः	99 - नवनवतिः, ऊनशतम्. एकोनशतम्	900 - नवशतम्, नव शतानि
19 – ऊनविंशतिः नवदश,एकोनविंशतिः	46 - षट्चत्वारिंशत्	73 - त्रयःसप्ततिः	100 - शतम्	1000 - सहस्रम्
20 - विंशतिः	47 - सप्तचत्वारिंशत्	74 - चतुःसप्ततिः	101 - एकाधिकशम्	10000 - अयुतम्
21 - एकविंशतिः	48 - अष्टाचत्वारिंशत्, अष्टचत्वारिंशत्	75 - पञ्चसप्ततिः	102 - द्व्यधिकशतम्	100000 - लक्षम्
22 - द्वाविंशतिः	49 - नवचत्वारिंशत्, ऊनपञ्चाशत्, एकोनपञ्चाशत्	76 - षट्सप्ततिः	103 - त्र्यधिकशतम्	1000000 - नियुतम्
23 – त्रयोविंशतिः	50 - पञ्चाशत्	77 - सप्तसप्ततिः	104 - चतुरधिकशतम्	10000000 - कोटिः
24 - चतुर्विंशतिः	51 - एकपञ्चाशत्	78 - अष्टासप्ततिः, अष्टसप्ततिः	105 - पञ्चाधिकशतम्
25 - पञ्चविंशतिः	52 - द्विपञ्चाशत् द्वापञ्चाशत्	79 - नवसप्ततिः, ऊनाशीतिः, एकोनाशीतिः	106 - षडधिकं शतम्
26 - षड्विंशतिः	53 - त्रयःपञ्चाशत्, त्रिपञ्चाशत्	80 - अशीतिः	107 - सप्ताधिकं शतम्
27 - सप्तविंशतिः	54 - चतुःपञ्चाशत्	81 - एकाशीतिः	108 - अष्टाधिकं शतम्